Lekcja Przyrody - Na pustyni i w puszczy

Polecam uczniom rozejrzeć się po klasie ze szczególnym zwróceniem uwagi na rośliny doniczkowe. Na pytanie po co ludzie uprawiają rośliny doniczkowe dzieci zgodnie odpowiadają, żeby było ładnie i zielono, a także rośliny ładnie i świeżo pachną.

Wyjaśniam, że ten świeży zapach, to zapach wilgoci. Rośliny parują całą powierzchnią liścia i nawilżają powietrze w pomieszczeniach. Oprócz pary wodnej rośliny produkują też tlen.

Na pytanie do czego potrzebny jest tlen człowiekowi ? - uczniowie odpowiadają, że do oddychania.

Następnie wyjaśniam uczniom, że podczas oddychania człowiek zużywa tlen, a wydala dwutlenek węgla, natomiast u roślin w wymianie gazowej wydalanie tlenu przewyższa jego zużycie, a dwutlenek węgla jest wykorzystywany do syntezy związków organicznych budujących łodygi, liście i korzenie. Jak widać człowiek i roślina świetnie się wzajemnie uzupełniają i dlatego tak ważna jest uprawa roślin doniczkowych.

Dzieci w sposób dowolny próbują narysować zależności występujące między człowiekiem a roślinami Nauczyciel jeszcze raz podkreśla charakter tej zależności zapisując ją na tablicy:

Dzieci wspólnie oceniają, czyj rysunek jest najładniejszy, głosując przez, podniesienie ręki. Te dzieci, które uzyskały za rysunek największą liczbę głosów, otrzymują od prowadzącego doniczkę z sadzonką trzykrotki lub innej, łatwej do uprawy rośliny do hodowli w domu.

N: Trzykrotka wytwarza kwiaty o trzech listkach okwiatu. Jeżeli będziecie się starać, hodowane przez Was rośliny zakwitną i przekonacie się o tym sami.

Trzykrotka jest bardzo popularną rośliną doniczkową, szeroko rozpowszechnioną w uprawie. Przybyła do nas z bardzo daleka, bo aż z Meksyku. Poszukamy wspólnie na globusie, gdzie znajduje się ten egzotyczny kraj. Odnajdziemy najpierw Polskę, a potem kontynent amerykański i Meksyk położony w Ameryce Środkowej. Postaramy się poznać pochodzenie pozostałych roślin rosnących w klasie.

Przygotowałam wizytówki poszczególnych roślin doniczkowych uprawianych w szkole, ze szczególnym uwzględnieniem ich pochodzenia. Następnie podzieliłam uczniów na grupy, każda grupa otrzymuje wizytówkę jednej rośliny. Jej zadaniem jest przeczytać wizytówkę, dowiedzieć się, skąd roślina pochodzi i odnaleźć to miejsce na globusie. W zabawie uczniowie korzystają małych globusów, w swoich grupach. Wygrywa grupa, która najszybciej odnajdzie miejsce pochodzenia swojej rośliny.

N: Widzicie, nawet nie zdajecie sobie sprawy, że z Wami w klasie przebywają na co dzień przybysze z tak odległych stron świata. U nas uprawia się je w mieszkaniu, gdyż pochodzą najczęściej z ciepłych stref klimatycznych i nie wytrzymują temperatury poniżej zera stopni Celsjusza.

Znamy już miejsca na kuli ziemskiej, skąd przywędrowały do nas rośliny. Botanicy nazywają to zasięgiem geograficznym. Nie wiemy jeszcze, jakie jest ich siedlisko, czyli w jakim miejscu rosną - w lesie, na łąkach, w dżungli czy na pustyni. Informacji o tym dostarcza nam przede wszystkim budowa liści. Zaobserwujcie, jak wyglądają liście u Waszych roślin doniczkowych.

D: Liście jednych roślin są duże, miękkie i delikatne, niektórych sztywne i błyszczące, a także grube, mięsiste. Kaktusy nie mają liści.

N: U kaktusów liście przekształciły się w ciernie. Czy ktoś potrafi powiedzieć, dlaczego tak się stało?

N: Kaktusy rosną na pustyni, gdzie musiały przystosować się do braku wody. Brak liści zmniejsza straty wody i pozwala roślinie przetrwać nawet kilkuletnie susze. Natomiast rośliny rosnące w tropikalnych lasach mają liście o dużej powierzchni, gdyż wody jest tam pod dostatkiem. Pośrednią formą są rośliny o liściach skórzastych, pokrytych błyszczącym woskiem lub gęstym kutnerem. Wytrzymują one kilkumiesięczny brak wody - rosną w klimacie, gdzie występują na przemian sucha i wilgotna pora roku. Spróbujemy uporządkować nasze rośliny doniczkowe według stref klimatycznych.

ustawiam na oddzielnych stolikach. Dzieci otrzymują zadanie ustawienia roślin doniczkowych znajdujących się w klasie na odpowiednim stoliku. Pracują w grupach, każda grupa otrzymała 3 rośliny - po jednej z każdej strefy klimatycznej. Po zakończeniu pracy dzieci, wspólnie weryfikujemy prawidłowość ustawienia roślin.

N: Zatrzymamy się teraz przy strefie lasów tropikalnych. Występuje ona w Ameryce Środkowej, Afryce, Azji i Australii. Szerokim pasem położonym wzdłuż równika okrąża całą kulę ziemską. Lasy tropikalne, to gęstwina wysokich drzew, których pnie oplecione są lianami, a u nasady konarów rosną epifity, czyli rośliny nadrzewne. Spróbujcie wśród naszych roślin odnaleźć liany, czyli pnącza. Ich cechą charakterystyczną są wyrastające u nasady liści korzenie powietrzne, które pełnią jednocześnie funkcje czepne, lub inne organy ułatwiające "wspinanie się" w górę, a także umiejętność owijania się wokół podpór.

D: Bluszcz pospolity, filodendron pnący, monstera dziurkowana, roicissus pnący.

N: Z roślin nadrzewnych - epifitów - najczęściej w mieszkaniach uprawiana jest paproć - nerczyłusk (nefrolepis) wyniosły i zwodnica (bilbergia) zwisła z rodziny ananasowatych. Obie te rośliny pochodzą z puszczy brazylijskiej. Wykorzystują wodę spływającą po korze drzew podczas codziennych, obfitych tropikalnych deszczów.

Tropikalne lasy są magazynem wody dla całej kuli ziemskiej, tu mają swe źródła największe rzeki świata. Wymagają szczególnej ochrony, gdyż po wycięciu dżungli pozbawiony drzew teren w intensywnym tropikalnym słońcu stopniowo staje się pustynią. Zapiszcie sobie w zeszytach hasło:

Lasy tropikalne to piękna kraina.
Jeśli je wytniemy, zostanie pustynia.

Problem ten dotyczy również naszych lasów. W tej chwili jeszcze nie macie wpływu na tę sprawę, ale gdy dorośniecie, będziecie burmistrzami miast, wójtami gmin, sołtysami na wsi i wtedy pamiętajcie, że każdy skrawek lasu, zarośli i wysokich drzew to wielki skarb przyrody i nie wolno go bez potrzeby niszczyć.

Na razie powinniśmy zadbać o nasze rośliny doniczkowe w domu i w szkole. One też zmniejszają suchość powietrza w naszym najbliższym otoczeniu. Wiemy już, jak się nazywają, skąd pochodzą, w jaki sposób należy je pielęgnować. Jak myślicie, jak należy pielęgnować rośliny pochodzące z tropikalnych lasów?

D: Trzeba je często i obficie podlewać, a nawet zraszać, aby czuły się jak w tropikalnym deszczu.

N: Rośliny lasów rosną w półcieniu, dlatego nie stawiamy ich na parapetach południowych i zachodnich okien. Najlepiej czują się w głębi pokoju czy klasy. A jak pielęgnujemy kaktusy?

N: Oczywiście, kaktusy można nawet na pewien czas zasuszyć. Najlepiej przeprowadzić ten zabieg w miesiącach jesiennych. Pobudza to ich kwitnienie po ponownym rozpoczęciu podlewania. Czy ktoś potrafi odpowiedzieć, jak podlewamy rośliny ze strefy z porą suchą i wilgotną? .

N: Bardzo dobrze. Chcę jeszcze zwrócić uwagę, że nadmiar wody może być szkodliwy. Lepiej opóźnić się o jeden dzień niż podlać o jeden dzień za wcześnie. Bardzo ostrożnie podlewamy też epifity, które me znoszą nadmiaru wody w doniczce - najlepiej codziennie po troszeczku.

Zadaniem domowym będzie poznanie roślin doniczkowych rosnących w Waszym mieszkaniu oraz określenie ich potrzeb w zakresie podlewania. Możecie to zadanie wykonać nawet nie znając nazw roślin, oceniając je po budowie liści. Od dzisiaj Wy będziecie odpowiedzialni za życie roślin doniczkowych w najbliższym otoczeniu.

Materiały dla nauczyciela


	Agawa amerykańska (Agave americana) Ojczyzną agawy jest Ameryka Środkowa, gdzie rośnie w suchych zbiorowiskach trawiastych. Uprawiana jest jako roślina dekoracyjna na całym świecie. W ciepłym klimacie sadzi się ją w gruncie, natomiast w strefie umiarkowanej wyłącznie w pojemnikach wystawianych na zewnątrz w ciepłej porze roku. Ciekawostką jest to, że agawa zakwita tylko raz w życiu. Pęd kwiatowy wyrasta w ciągu kilku dni do wysokości 3 - 4 metrów. Zielonkawożółte kwiaty zebrane są w luźne wiechy, a po wydaniu owoców cała roślina zamiera. Włókna z liści agawy są bardzo mocne, służą do wyrobu lin, tkanin workowych i sieci rybackich. Jeden z jej gatunków - agawa sizalowa - dostarcza najmocniejszych włókien na świecie, wyrabia się z nich liny wspinaczkowe dla alpinistów.

Aloes drzewiasty (Aloe arborescens) Aloes pochodzi z południowej Afryki, gdzie na półpustynnych terenach osiąga do 5 m wysokości. W miesiącach zimowych często zakwita - drobne, różowo pomarańczowe kwiaty osadzone są na długich pędach kwiatostanowych. Znane są lecznicze właściwości aloesu. Świeży sok, który wycieka z liści po nadłamaniu, stosuje się na trudno gojące się rany po oparzeniach. Wino uzyskane z posiekanych liści aloesu zmieszanych z cukrem i miodem polecane jest jako środek wzmacniający i regulujący przemianę materii. Sok zawiera wiele witamin i soli mineralnych (cynk, miedź, molibden) oraz glikozydy wzmacniające serce.

	Aspidistra wyniosła (Aspidistra elatior) Aspidistra dziko rośnie w suchych zaroślach w Japonii. Jest wyjątkowo odporna na suszę i nie znosi zbyt obfitego podlewania. Jej niepozorne, brudnofioletowe kwiaty rozwijają się tuż przy powierzchni ziemi - zapylane są przez mrówki i ślimaki. Aspidistra może rosnąć zarówno w słonecznych jak i silnie zacienionych miejscach. Jej potoczna nazwa - żelazne liście - w pełni odpowiada właściwościom tej rośliny. Sam wygląd liści i ich charakterystyczny szelest przy poruszaniu też kojarzy się z metalem.

Begonia królewska (Begonia rex) Rośnie w tropikalnych lasach we wschodnich Indiach. Jej piękne, barwne liście zainteresowały od razu przybyszów z Europy i już w XVII wieku roślina ta zaczęła być rozpowszechniana jako dekoracyjna roślina pokojowa. W chwili obecnej w uprawie znajduje się kilkadziesiąt gatunków i odmian begonii i można je odnaleźć w każdym polskim mieszkaniu i szkole. Wszystkie begonie pochodzą z tropików i są wybitnie ciepło- oraz wilgociolubne. Doskonale reagują na spryskiwanie, ale należy pamiętać, że twarda woda z wodociągów pozostawia na liściach białe plamy, co zmniejsza ich dekoracyjność.

	Zwodnica zwisła (Bilbergia nutans) Ojczyzną bilbergii jest Brazylia, gdzie rośnie jako epifit na tropikalnych drzewach. Jej wąskie, rynienkowate liście doprowadzają wodę deszczową do lejkowatego zagłębienia w środku rozety. Tam jest ona pobierana przy pomocy tarczkowatych włosków. Trzeba pamiętać o tym przy podlewaniu. Ziemię w doniczce podlewamy umiarkowanie, natomiast stale uzupełniamy wodę w środku rozety. Nazwa tego gatunku pochodzi od zwisłych kwiatostanów wyrastających z kątów liści. Drobne, różowawo zielone kwiaty wyrastają w kątach lancetowatych, różowoczerwonych liści (przysadek), które stanowią powabnie dla zapylających tę roślinę kolibrów.

Bluszcz pospolity (Hedera helix) Bluszcz jest naszym rodzimym pnączem, które trafiło również do mieszkań jako doniczkowa roślina ozdobna. Ogrodnicy zajęli się hodowlą i ulepszaniem gatunku naturalnego, dzięki czemu powstały odmiany o liściach większych, bardziej postrzępionych, a także pstrych. Bluszcz wytwarza drobne korzenie czepne, przy pomocy, których w lesie oplata pnie drzew, a w mieszkaniu przytrzymuje się ścian lub innych podpór. Bluszcz znosi obfite podlewanie, można go podlać raz w tygodniu aż do całkowitego przelania. Może rosnąć w chłodniejszych miejscach, na werandach i gankach, dobrze reaguje na zimowe przechłodzenie w granicach temperatur 8 - 10°C. Rozmnaża się bardzo łatwo, wystarczy odciąć kawałek pędu z liściem i korzeniami i posadzić w oddzielnej doniczce.

	Cereus (*palczak) peruwiański* (Cereus peruvianus) Dziko rośnie w Urugwaju i Brazylii na obszarach pustynnych, gdzie osiąga kilka metrów wysokości. Silnie zgrubiały, mięsisty pęd ma 5 - 8 wypukłych żeber. Na grzbietach żeber rozmieszczone są regularnie tzw. aureole, z których wyrasta po kilka różnej długości cierni. Jak wszystkie kaktusy, dobrze rośnie tylko w lekkiej, przepuszczalnej glebie z dużą zawartością piasku i żwiru. Zapasy wody gromadzone są w specjalnie do tego przystosowanej tkance wodnej wewnątrz łodygi. Jeden z pokrewnych gatunków jest znany pod piękną nazwą Królowa Nocy. Jego olbrzymie, dochodzące do 30 cm średnicy, pachnące wanilią kwiaty otwierają się tylko na jedną noc i rano więdną.

Daktylowiec właściwy (Phoenix dactylifera) Jest to najczęściej uprawiana w mieszkaniach palma, zwana często feniksem. Uzyskuje się ją z pestek sprzedawanych u nas prasowanych daktyli. Owoce te pochodzą z palm daktylowych uprawianych w suchych rejonach Afryki Północnej, na południu Hiszpanii, na Cyprze, w Syrii i Kalifornii. Daktylowce są jedynymi drzewami znoszącymi warunki pustynne, ale muszą korzeniami sięgać wody gruntowej - spotyka się je w pustynnych oazach. Daktyle są bardzo pożywne - zawierają dużo cukrów i witamin. W Afryce wyrabia się z nich mąkę i chleb daktylowy, tzw. chleb pustyni, wino i miód palmowy. Z drewna palmy buduje się domy, a liście służą jako pokrycia dachu. W swojej ojczyźnie daktylowiec dorasta do 20 m wysokości, w uprawie domowej może osiągnąć 2 - 3 m. Ziemia do uprawy palmy powinna być lekka i przepuszczalna, ale stale wilgotna, najlepiej z dużą zawartością torfu.

	Kliwia cynobrowa (Clivia miniata) Nazwa kliwii pochodzi od jej dużych, cynobrowo pomarańczowych kwiatów zebranych w baldachowaty kwiatostan na szczycie grubej, mięsistej łodygi kwiatonośnej. Rośnie dziko w południowej Afryce na sawannach, jest rośliną cebulową, która okresowo podczas pory suchej gubi liście. W tym czasie wewnątrz cebuli kształtują się pąki kwiatowe na rok przyszły. Jeżeli chcemy, aby kliwia kwitła, co roku, trzeba jej sztucznie stworzyć okres spoczynku przez zaprzestanie podlewania i przeniesienie do chłodniejszego pomieszczenia. W naszych warunkach najlepiej to, zrobić jesienią, przez październik i listopad, zakwitnie wtedy w marcu.

Koleus Blumego (Coleus blumei) Dziko rośnie tylko w jednym miejscu na kuli ziemskiej - na wyspie Jawie, gdzie obsadza się nim plantacje kawy. Popularna nazwa koleusa to pokrzywka brazylijska. Jego liście rzeczywiście przypominają pokrzywę, ale są bardzo pięknie wybarwione. Uprawia się go jako roślinę doniczkową i kwietnikową, ale wymaga dużo wilgoci zarówno w glebie jak i w powietrzu. Biało niebieskie kwiaty nie są dekoracyjne, pędy kwiatostanowe można usuwać. Koleus trzeba, co roku odmładzać, wiosną sadzonkuje się szczytowe części pędu, a gdy zaczną rosnąć, ucina się ich wierzchołek w celu rozkrzewienia.